فرهنگ تشرف به اماکن مذهبی محمد رضا احمدی ندوشن

تهیه کننده مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.

ص: 2

فرهنگ تشرف به اماکن مذهبی

کد: 1412

نویسنده: محمدرضا احمدی ندوشن

ویراستار: جعفر زهیری

تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ناشر: دفتر عقل

نوبت چاپ: اول / 1388

شمارگان: 1300

بها: 12000 ریال

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش¬های اسلامی صدا و سیما

تلفن: 2919670 _ 0251 دورنگار : 2915510

تهران: جام جم، ساختمان شهید رهبر، طبقه زیرزمین

تلفن: 22014738 نمابر: 22164997

info@irc.ir Emial: _ www.irc.ir

شابک: 1-95-2761-964- 978 / ISBN: 978-964-2761-95-1

ص: 3

دانشمندان اسلامی نیز ذیل بحث حج به موضوع زیارت پرداخته اند و علمای بزرگ شیعه در کتاب های خود درباره زیارت امامان معصوم (ع) و مسافرت کردن به قصد زیارت ایشان روایات فراوانی نقل کرده اند، چنان که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

مَنْ زارَ واحداً مِنْ اَوْلادِی فِی الحَیاه وَ بَعدَ الْمَماتِ فَکَانَّما زارَنی وَ غَفَرلَهُ التَّبَه.(1)

هرکس یکی از فرزندان مرا چه در هنگام زنده بودنم و چه بعد از مرگم زیارت کند، چنان است که مرا زیارت کرده و البته آمرزیده شده است.

بنابراین، زیارت به عنوان یک فرهنگ و باور، در دل و جان همه مسلمانان، به ویژه شیعیان قرار دارد و آن را جزو یکی از مهم ترین برنامه های زندگی خود می داند، به گونه ای که هر کجا مزار یکی از فرزندان خاندان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله باشد، زیارتگاه مردم می شود. شیعیان با حضور در این مکان های مقدس به دعا و نیایش می پردازند و در پیشگاه الهی ابراز نیاز می کنند. در سال های گذشته، بر اثر کج روی های فکری، آسیب های جدی بسیاری بر این عمل عبادی _ معنوی وارد شده است که در برخی موارد اساس زیارت را مخدوش کرده و فرصت مناسبی برای سوء استفاده مخالفان و کج اندیشان فراهم آورده است.

ما در این نوشتار، به اصل و ریشه زیارت، به آثار آن، به آداب زیارت و به آسیب شناسی زیارت خواهیم پرداخت. نیز مطالبی درباره فرهنگ سازی را بررسی

ص: 2

و بازکاوی می کنیم. امید است نوشتار پیش رو رضایت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار (ع) را در پی داشته باشد.

ص: 3

مجموعه ای از سنت ها، باورها، آداب و اخلاق فردی یا اجتماعی اقوامی است که پای بندی ایشان به این امور، سبب تمایز آنها از دیگر اقوام و قبایل می شود. به دیگر عبارت، فرهنگ مجموعه باورهای فرد یا گروهی خاص است.

به گونه ای که اگر شرایط خفقان در جامعه حاکم باشد و دوستداران اهل بیت نتوانند به زیارت آنان بروند، با سلام دادن از راه دور ارادت خود را به آنان اعلام کنند. حسین بن بشّار، درباره زیارت قبر امام موسی بن جعفر (ع) و ثواب آن، از امام رضا (ع) پرسید، امام(ع) به زیارت سفارش نمود و ثوابی همپای زیارت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بیان کرد. حسین بن بشار گفت: من ترسیدم و برایم میسّر نشد که داخل مزار و مرقد شوم. حضرت فرمود: «از همان پشت قبر (یا پشت دیوار یا دورتر) سلام کن!»(1)

بنابر مضمون این روایت، قبر امام موسی کاظم (ع) به شدت زیر نظر حاکمان عباسی بوده، به گونه ای که شیعیان به راحتی نمی توانستند به زیارت بروند. با این حال شیعیان باید پیوند خود را با امام خویش تحکیم کنند، چنان که احادیث بسیاری بر این امر دلالت دارد که اگر راهتان دور بود و زیارت رفتن برایتان دشوار، بالای بام بروید و روی به طرف قبر امام سلام بدهید.(2)

حتی اگر به هیچ وجه زیارت قبرهای ائمه(ع) ممکن نباشد، امام صادق(ع) به زیارت اولیا و دوستان خالص ائمه(ع) تشویق می کند، و زائر ثواب زیارت ائمه(ع) را می برد؛(3) هرچند زیارت خود امامان معصوم (ع) سازندگی بیشتر دارد و حضور زائر در کنار مرقد ایشان، روح را جلا و جسم را قوّت می بخشد.

زیارت، در حریم دوست بودن

زیارت، عاشقی را آزمودن

زیارت، محبت را ستودن

ص: 6

زیارت، آشنای عشق بودن

زیارت، فصل دل را وصل کردن

صفا دادن به قلب و گریه کردن

البته تنها به زیارت ائمه(ع) سفارش نشده است، بلکه امام زادگان و دیگر فرزندان پیامبر نیز مورد سفارش است، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «عیادت بنی هاشم واجب و زیارتشان مستحب است.»(1) همچنین فرمود: هرکس بعد از وفاتم مرا زیارت کند، گویا مرا در حیاتم زیارت کرده است و هرکه فاطمه را زیارت کند، گویا مرا زیارت کرده است و هرکه علی (ع) را زیارت کند، گویا فاطمه را زیارت کرده است و هرکه حسن و حسین را زیارت کند، گویا علی را زیارت کرده است و هرکه ذریّه و اولاد حسن و حسین را زیارت کند، گویا آن دو را زیارت کرده است.(2)

زیارت قبر حمزه (ع) می رفت وآن را بازسازی می کرد و سنگی بر آن می گذارد و در آنجا نماز می خواند و دعا می کرد و می گریست.(1)

امام علی (ع) هر هفته قبر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و فاطمه را زیارت می کرد.(2) امام حسین (ع) نیز هنگام غروب هر جمعه مزار برادرش امام حسن مجتبی(ع) را زیارت می کرد.(3)

امام سجاد (ع) به زیارت مرقد امیرمؤمنان، علی(ع) می رفت و در کنار قبر می ایستاد و می گریست و این گونه زمزمه می کرد: «السلام علیک یا امیرالمؤمنین و رحمه الله و برکاته.» سپس گونه هایش را روی قبر می نهاد.(4)

شوکانی، از علمای اهل سنت، می گوید:

همواره کسانی که برای انجام مناسک حج (به مکه) می آمدند، پس از آن به قصد زیارت پیامبر به مدینه می رفتند و آن را افضل اعمال می دانستند و هیچ کس چنین کاری را انکار نمی کرد.(5)

ابن ادریس حلی می نویسد:

زیارت مرقد رسول خدا صلی الله علیه و آله از سنت های مورد تأکید و عبادت های بزرگ به شمار می آید که در صورت امکان در هر جمعه یا ماهی یک بار یا سالی یک بار یا حداقل در مدت عمر یک بار به زیارت بیاید.(6)

ص: 8

شیخ مفید نیز می نویسد: «مسلمانان اتفاق نظر دارند بر فضیلت زیارت قبر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و حتی روایت شده است کسی که حج به جا آورد و از روی عمد پیامبر را زیارت نکند، به ایشان جفا کرده است».(1)

شیخ عبدالله شافعی در فصل مبسوطی از کتاب خود به بیان فضیلت و آداب زیارت امام حسین (ع) در کربلا می پردازد و بخشی از معجزه هایی را که از آن حرم دیده شده، نقل کرده است و آنها را صحیح تلقی می کند.(2)

بنابراین، در گذار تاریخ، همه مسلمانان به ویژه شیعیان به بزرگداشت اولیا توجه داشته اند و مزارشان زیارتگاه عاشقان و دلباختگان بوده است.

زیارت می تواند نمادی از علاقه و محبت درونی و نشانه دین داری زائر باشد؛ چراکه دین چیزی جز محبت نیست.(1)

اگر در دوره زندگی پیامبر مردم برای طلب رحمت و مغفرت الهی به محضر ایشان می آمدند، پس از رحلت نیز این ارتباط ادامه دارد، چنان که در زیارت ایشان می خوانیم:

وَ اِذ لَمْ اُلْحِقْکَ حَیّاً فَقَد قَصَدْتُک بَعد مَوتِک عَالماً اَنَّ حُرْمَتِک مَیْتاً کَحُرْمَتِکَ حَیّاً فَکُنْ لی بِذلک عِندَ اللهِ شاهِداً. (2)

اگر در زمان حیات شما موفق به دیدار شما نشدم، اکنون قصد زیارت شما کردم واعتقاد دارم که احترام نهادن به شما بعد از مرگ، مانند زمان حیاتتان است، پس نزد خدا بر احوال من شاهد باش.

به دیگر سخن، فلسفه اصلی زیارت، عمل به این آیه شریفه است: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلاّ الْمَوَدّه فِی الْقُرْبی؛ بگو من از شما پاداشی جز دوستی خویشاوندان خودم نمی خواهم». (شوری: 23)

آیت الله بهجت، حفظه الله، می گوید:

زیارت مشاهد ائمه(ع) به منزله ملاقات آنها و دیدار حضرت حجت عج الله تعالی فرجه الشریف است. آنها در هر جا ناظرند. هرگاه انسان به یکی از آنها متوجه شود، مانند آن است که به همه آنان متوجه شده وهمه را زیارت کرده است.(3)

یا أَیّهَا الّذینَ آمَنُوا اتّقُوا اللّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسیلَهَ. (مائده: 35)

ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا کنید و وسیله ای برای تقرب به او بجویید.

در تفسیر کلمه «وسیله» آمده است:

وسیله عبارت از مقامی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد خدای خویش دارد و ایشان به وسیله آن مقام می تواند به درگاه پروردگار تقرب جوید و آل طاهرینش و بعد از آنان صالحان از امتش به ایشان ملحق می شوند، همچنان که در بعضی از روایات آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله دست به دامن پروردگارش می زند و ما دست به دامن او (پیامبر) می زنیم و شما (شیعیان) دست به دامن ما می زنید.(1)

در دعای ندبه می خوانیم خداوند اولیایش را وسیله و دست آویزی به سوی خود و بهشت خشنودی اش قرار داده است «وَ جَعَلْتَهُم الْذَّریَعه اِلَیکَ وَ الْوَسیلَه اِلی رِضْوانِک».

و در زیارت امیرمؤمنان، علی(ع) آمده است:

الّلهُم عَبدُک وَ زائرُکَ متقرِّبٌ اِلَیکَ بِزیاره قَبرِ اَخی رَسولِک و عَلَی کُلّ مأتّیٍ حَقُّ لِمَن اَتاه و زارَه وَ اَنْتَ خَیْر مَاِتّیٍ وَ اَکرَمُ مَزُور. (2)

خدایا بنده و زائر توام به واسطه زیارت قبر برادرم، پیامبرت، به تو نزدیک می شوم و بر هرکسی که بر میزبانی وارد شده و به زیارتش آمده حقّی است و تو بهترین و با کرامت ترین زیارت شده هستی.

از این رو، رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «کسی که مرا چه در حیات و چه پس از مرگم زیارت کند، در واقع خدا را زیارت کرده است».(3)

ص: 11

بنابراین ازآنجاکه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار (ع) بندگان مقرب پروردگار بودند و مشمول عنایت ویژه خدای بی همتا قرار دارند، اتصال و توسل به ایشان چه در حیات و چه پس از رحلت، موجب نزدیکی به خدا می شود و البته راه توسل به ایشان، از آغاز آفرینش باز بوده است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دراین باره می فرماید:

هنگامی که خدای متعال حضرت آدم (ع) را آفرید و روح در بدنش دمید، آدم به عرش الهی نگاه کرد و در جانب راست عرش الهی پنج صورت نورانی را دید که بعضی از آنان در حال رکوع و برخی در حال سجده بودند، گفت: «پروردگارا! آیا قبل از من کسی را به شکل من آفریده ای؟ خطاب شد: نه، گفت: پس این پنج نفر چه کسانی هستند؟ خطاب شد: ایشان پنج نفر از نسل تو می باشند.(1)... ای آدم! هرگاه حاجت و خواسته ای پیش من داری، به این پنج تن متوسل شو و ایشان را شفیع قرار ده!»

سپس پیامبر فرمود: «ما کشتی نجات هستیم، هرکس سوار شود، نجات خواهد یافت و هرکس تخلّف کند، هلاک خواهد شد. هرکس نزد خدا خواسته ای داشته باشد، باید ما را وسیله و واسطه قرار دهد».(2)

بدیهی است، توسل به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله تنها مربوط به زمان حیات ایشان نبوده، بلکه بعد از رحلت ایشان هم مسلمانان به این امر توجه دارند. سمهودی می نویسد:

شخص گرفتاری در زمان عثمان کنار قبر پیامبر آمد و نماز خواند و این چنین دعا کرد:

ص: 12

اللّهُمَّ اِنِّی اَسْئَلُکَ وَ اَتَوَجَّه اِلَیک بِنَبیِّنا مُحَمّدٍ 9 نَبِیّ الرَّحْمَهِ، یا محَمَّدُ اِنّی اَتَوَجَّه بِکَ اِلی رَبّکَ اَنْ تَقضِیَ حاجَتی. (1)

خدایا من از تو تقاضا می کنم و به وسیله پیامبرمان محمد صلی الله علیه و آله پیامبر رحمت، به سوی تو توجه می کنم. ای محمد! من به وسیله تو متوجه پروردگارت می شوم تا خواسته ام را برآورده سازی (مشکلم حل شود).

مدت کوتاهی نگذشت و مشکل او حل شد. نظیر همین حادثه در زمان پیامبر نیز اتفاق افتاد و حضرت به شخص مراجعه کننده جمله های ذکر شده را آموخت و شخص با گفتن همین جمله ها خواسته اش برآورده شد.

از امام شافعی درباره اهل بیت و توسل به ایشان دو بیت شعر نقل شده است:

«آلُ النَّبیِّ ذَریعَتی

وَ هُمْ اِلَیْهِ وَسیلتی»

آل پیامبر وسیله من به سوی خدا هستند.

«اَرْجو بِهم اُعطِی غداً

بِیَدی الیمینِ صَحیفتی»

به وسیله آنها امیدوارم که فردای قیامت، نامه عملم به دست راستم داده شود.(2)

ابو علی الخلال، یکی از بزرگان مذهب حنبلی، می گوید:

هیچ امر مهمی برای من اتفاق نیفتاد، مگر اینکه به زیارت قبر موسی بن جعفر رفتم و به او متوسل شدم، خداوند آنچه را می خواستم، به آسانی در اختیار من گذاشت.(3)

ص: 13

چشم دل باز کن که جان بینی

آنچه نادیدنی است آن بینی

زائری که فقط ضریح، در، دیوار و مردم را ببیند، بهره اش از زیارت بسیار اندک است. ازاین رو، در بسیاری از احادیث به معرفت زائر به امام و اولیای خدا تأکید شده است.

از امام علی (ع) در حدیثی نقل است: «آن کس که از ما و مقام ما شناخت و آگاهی نداشته باشد، وارد بهشت نخواهد شد.»(1) امام صادق (ع) نیز می فرماید: «کسی که با شناخت نسبت به جایگاه و حق امام حسین (ع) به زیارتش برود، مانند آن است که در عرش، خدا را ملاقات کرده است».(2)

البته آگاهی و شناخت افراد از مقام اهل بیت متفاوت است.

الف) گاهی معرفت آن قدر تکامل می یابد که به درجه اولیا و شیعیان خاص ائمه(ع) می رسد، مانند سلمان فارسی.

ب) گاهی معرفتش در این حدّ است که فقط کمالات و مدارج عالی آنها را بفهمد؛ این مخصوص عرفا، حکیمان و فقیهان است نه هرکس دیگر.

ج) گاهی معرفت در حد اقرار به امامت است، این مقام را مردم عادی هر یک به اندازه استعداد خود دارا هستند.

شناخت اهل بیت (ع) این امتیازها را به انسان می بخشد.

یک _ به عبادت ها و اعمال و تلاش هایش اصالت و محتوا می دهد.

دو_ انسان را در مسیر تکامل و قرب خداوند یاری می رساند.

سه _ او را از گرفتار شدن در انحراف های عقیدتی و فکری دور می سازد.

ص: 15

مرحوم بیدآبادی، یکی از عارفان برجسته معاصر، در ضرورت معرفت زیارت شونده چنین می گوید:

بر تو لازم است که تلاش کنی شرایط و آداب زیارت را به طور کامل انجام دهی و آن کس را که به زیارتش رفته ای، تعظیم نمایی و حرمت حرمش را نگه داری... و مواظب باش که در خواندن زیارت نامه دروغگو نباشی؛ آنجا که می گویی «شهادت می دهم که شما جایگاه مرا می بینی و سخنان مرا می شنوی» زائر باید حق زیارت شونده را بشناسد و به او اقتدا کند و از خداوند بخواهد به واسطه او صاحب فیض و کرامت شود.(1)

شناخت مقام امام وابسته به آن است که زائر رعایت ادب کند و درخواست هایش را با کمال ادب و حفظ جایگاه ایشان به زبان آورد.

شخصی می گوید: از گیلان به زیارت امام رضا (ع) رفته بودم. پس از مدتی توقف در مشهد پولم تمام شد. پیش خود حساب کردم تا بازگشت به گیلان به پانصد تومان پول نیاز دارم، به حرم حضرت رضا (ع) رفتم و از ایشان درخواست کمک کردم، اما با گذشت مدتی از آن درخواست، جوابی دریافت نشد. دوباره به حرم رفتم و عرض کردم «آقا جان! من گدای متکبری هستم، این بار هم احتیاج خود را می گویم اگر عنایتی نفرمایی، دیگر درخواست نخواهم کرد؛ ولی خواهم گفت که امام رضا مهمان نواز نیست.» از حرم خارج شدم، شیخی مرا صدا زد و گفت: «چرا این قدر جسورانه در حضور امام سخن گفتی، شایسته نیست چنین بی ادب و گستاخ باشی!» سپس پاکتی به من داد، به خانه آمدم و پاکت را گشودم، با کمال تعجب دیدم که پانصد تومان در آن است. بعدها فهمیدم که آن شیخ، مرحوم حسنعلی نخودکی بوده است.(2) امام

ص: 16

جواد (ع) درباره شناخت امام فرمود: «شناخت آن است که بداند امام، حجت خدا برای مردم است».(1)

آیت الله مسعودی خمینی، مسئول حرم حضرت معصومه (س)، می گوید:

مقام معظم رهبری گاهی اوقات که به قم و جمکران می آید و به زیارت مشرّف می شود، ایشان در دفتر حرم نوشته است: یا فاطمه معصومه، از اینکه کم به زیارت می آیم عذرخواهی می کنم.(2)

آیت الله بهجت (حفظه الله) می فرمود:

در منطقه جاسب (اطراف دلیجان) گروهی از کشاورزان در دوران گذشته با شتر و قاطر به قصد زیارت به مشهد عزیمت می کنند و به زیارت امام رضا (ع) مشرّف می شوند و پس از مدتی به وطن خود باز می گردند. در ابتدای ورود به جاسب، با پیرمردی از اهل محل مواجه می شوند که در هوای گرم وسط روز، پشته ای از علوفه به دوش می کشد و با مشقت بسیار به خانه می رود. زائران مشهد که او را با این وضعیت می بینند، به سرزنش وی می پردازند که ای پیرمرد زحمت دنیا را رها کن و یک بار هم شده به مشهد سفرکن، و با این سخنان او را توبیخ می کنند. پیرمرد خسته اما پاک دل، زبان به سخن می گشاید و می گوید شما که به زیارت آقا رفتید و سلام کردید، آیا جواب سلامتان را گرفتید یا نه؟ می گویند: «پیرمرد! این چه حرفی است که می زنی؟ مگر آقا زنده است که سلام ما را جواب دهد؟» پیرمرد می گوید: «امام زنده و مرده ندارد، ما را می بیند و سخنان ما را می شنود، زیارت که یک طرفه نمی شود.» آنان می گویند: «تو می توانی جواب سلام آقا را دریافت کنی؟» می گوید: «بله، و از همان جا روی به سمت مشهد می نماید و می گوید «السلام علیک یا امام هشتم» وهمه به صراحت می شنوند که به آن پیرمرد با

ص: 17

نام خطاب می شود «و علیکم السلام آقای فلان» و بدین ترتیب، همگی خجالت می کشند و نسبت به دل شکستگی پیرمرد، پشیمان می شوند.(1)

ب) زیارت باید همراه با رغبت، شوق و عشق قلبی به زیارت شونده باشد؛ «رغبه فی زیارتهم».

ج) زیارت باید همراه با تصدیق قلبی به چیزهایی باشد که زیارت شونده به آن رغبت داشته و مورد علاقه او بوده و در راه آن فداکاری کرده است.(1)

ص: 19

آرزو را برآورده می کنیم و پیش از آنکه کسی از ما بخواهد، می بخشیم؛ چون ارزش آبروی درخواست کننده را می دانیم».(1)

مرحوم صدوق می نویسد:

مردی از اهالی بلخ با غلام خود به زیارت امام رضا (ع) مشرّف شد. پس از خواندن زیارت نامه مرد بلخی به طرف بالاسر ضریح رفت و غلام به طرف پایین پای قبر امام رفت و هر دو به نماز ایستادند و پس از نماز به سجده افتادند و سجده شان طولانی شد. مرد بلخی زودتر سر از سجده برداشت و غلامش را صدا زد و گفت: می خواهی تو را آزاد کنم؟ گفت: بله، گفت: تو را آزاد کردم و فلان کنیز را نیز آزاد کردم و با این مقدار مهریه به عقد تو درآوردم و خودم ضمانت می کنم که مهریه اش را بدهم و قطعه زمینی وقف شما و فرزندانتان کردم و امام رضا را بر این امر شاهد می گیرم. غلام به گریه افتاد و قسم یاد کرد که در سجده ها همین درخواست ها را کرده است و صاحب این قبر، به این زودی حاجتش را محقق ساخت.(2)

می خواهد در آن جایگاه ها (او) خوانده شود تا دعای دعا کننده را مستجاب فرماید و حایر، از جمله این مواضع است».(1)

مرحوم سید علی آقا قاضی (استادِ علامه طباطبایی وآیت الله بهجت) می فرمود: «هر که برای اولین بار به زیارت امام رضا (ع) برود، سه حاجتش برآورده می شود».

فرزند مرحوم قاضی می گوید: من از ایشان پرسیدم، آیا شما در نخستین تشرّفتان به زیارت امام رضا (ع) مورد عنایت ایشان واقع شدید یا نه؟ ایشان گفت: من مبتلا به بیماری نقرس بودم و این بیماری ده سال طول کشید، تا جایی که راه رفتن برای من بسیار دشوار شده بود و با تکیه بر عصا راه می رفتم ... هنگام ورود به مشهد، جهت استحمام و پانسمان موضع بیماری به حرم رفتم. هنگام پانسمان متوجه مایه سیاه رنگی مثل زغال شدم که از محل زخم خارج شد، و این همان چیزی بود که عامل اصلی درد پاها بود و خارج شدن آن سبب بهبود من شد و چون پاهایم را تکان دادم، متوجه شدم هیچ دردی در پاهای من نیست و پاهایم سالم هستند و احتیاجی به عصا ندارم و آن را از کرامات امام رضا (ع) دانستم».(2)

بسیاری از کسانی که به حرم اهل بیت (ع) برای طلب شفا پناه می آورند، شفا می یابند. پس در حرم امام رضا (ع) و حرم حضرت معصومه (س) بخش ویژه ای به شفایافتگان اختصاص دارد که همه اتفاق های پیش و پس از شفا یافتن را بررسی و ثبت می کنند.

ص: 23

به زودی پاره تن من (امام رضا (ع)) در خراسان دفن می شود، هیچ اندوهگینی او را زیارت نمی کند مگر اینکه خدای تعالی اندوهش را برطرف می کند و هیچ گناهکاری او را زیارت نمی کند مگر اینکه خدای متعال گناهش را می بخشد.(1)

زیارت نامه، با همه وجودش بزرگواری، مهربانی، و تلاش نجات بخش و سعادت آفرین زیارت شونده را درمی یابد و خدمات صادقانه آنها را برای رساندن انسان به منزل درستکاری و مقصد رستگاری، از اعماق درون می فهمد. در نتیجه، محبت آن بزرگواران در قلبش بیشتر می شود. خداوند متعال درباره مهربانی های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به امت خویش می فرماید:

لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتّمْ حَریصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُفٌ رَحیمٌ.(توبه: 128)

قطعاً برای شما پیامبری از خودتان آمد که برایش رنجش شما دشوار است به (هدایت) شما حریص و نسبت به مؤمنان دل سوز و مهربان است.

معصومان (ع) از نور واحدی خلق شده اند و همه آنها با پیروان و شیعیان خود مهربان بودند و برای رساندن آنان به کمال، بسیار کوشیده اند. زائر با حضور خود در حرم و گوش جان سپردن به ترنم عاشقانه متن زیارت، جایگاه و جبهه وابستگی خود را از نظر فکری، اعتقادی، سیاسی، اخلاقی و اجتماعی درمی یابد و اینکه اگر در زمان حیات زیارت شونده حضور داشت در کجا، کنار چه کسانی و با چه کسانی نبرد می کرد.(1)

جواد (ع) پرسید: پاداش کسی که با انگیزه و به قصد زیارت، به زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله می رود چیست؟ حضرت فرمود: «بهشت برای اوست».(1)

ابو بصیر نیز می گوید: از امام باقر یا امام صادق (ع) شنیدم که فرمود: «کسی که دوست دارد محل سکونت و منزلش بهشت باشد، زیارت مظلوم را ترک نکند.» پرسیدم: مظلوم کیست؟ فرمود: «مظلوم، حسین بن علی (ع) هست. کسی که به دلیل شوق به آن حضرت و محبت رسول خدا صلی الله علیه و آله و فاطمه (س) و حبّ به امیرمؤمنان، علی(ع) امام حسین (ع) را زیارت کند، خداوند او را بر سفره های بهشتی می نشاند که با آن بزرگواران هم غذا شود، درحالی که مردم هنوز در حساب هستند».(2)

برطرف کردن آلایش ها از قلب او، زیارت و حضور در پیشگاه مقربان الهی زمینه ساز رحمت و مغفرت الهی است و در نتیجه، آثار و زمینه های زیان بار سوء گناه از جان و روح او زدوده می شود.

امام صادق (ع) می فرماید: «کسی که به زیارت قبر حسین(ع) برود درحالی که به حق آن حضرت عارف باشد، خداوند متعال گناهان گذشته و آینده اش را می بخشد».(1)

همچنین فرمود:

امام حسین(ع) از محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسید: پاداش کسی که شما را زیارت کند چیست؟ فرمود: فرزندم! کسی که من را زیارت کند در زمان حیات یا بعد از مرگ، یا پدرت را زیارت کند، بر خدای متعال است که او را روز قیامت زیارت کند و او را از گناه برهاند.(2)

«وَ ما أُمِرُوا إِلاّ لِیَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ؛ و فرمان نیافته بودند جز اینکه خدا را بپرستند و درحالی که به توحید گراییده اند، دین خود را برای او خالص کنند». (بینه: 5)

یکی از نمونه های عبادت خداوند، زیارت بندگان خاص اوست، از این رو باید با انگیزه اخلاص و به دور از هر ناخالصی ای باشد. شیخ رجبعلی خیاط درباره اخلاص در زیارت چنین می گوید:

اگر برای خدا به زیارت مشرّف شویم و جز رضای خدا در نظر نباشد، امام از آن زائر پذیرایی دیگری خواهد کرد. در یکی از سفرها که مشرّف شدم، جز رضای خدا نظری نداشتم حضرت (رضا (ع)) چنان عنایتی نمود که قابل وصف نیست.(1)

آن که با ما سر سودا سِپُرد

نیست لایق که دگر جا نگرد

هست آیین دوبینی ز هوس

قبله عشق یکی باشد و بس

روشنی روح و روان می شود. زائر برای آنکه بتواند در زیارتش ارتباطی عمیق داشته باشد و از آن طریق به تقرب الهی برسد، شروع سفرش را با نماز آغاز کند، سپس آیت الکرسی بخواند و بر پیامبر و آل او صلوات بفرستد و این دعا را بخواند:

اللّهُمَّ اِنِّی اَسْتَودِعُکَ السّاعَه نَفْسی وَ اَهْلی وَ مالی و دینی و دُنیایَ و آخِرَتی و خاتِمَه عَملی، اللّهمَّ احفَظْ الشاهدَ مِنّا و الغائِبَ عَنّاء اللّهُمَّ اجْعَلْنا فی جَوارِکَ، الّلهمَّ لا تَسْلُبَنا نِعْمَتک و لا تُغَیِّر ما بِنا مِنْ عافِیتِک و فَضلِک.(1)

امام صادق (ع) از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «از نشانه های شرافت مرد این است که موقع سفر، آذوقه پاکیزه تدارک ببیند».(1)

تشرّف در حرم اولیای خدا و بهره مندی از فضای نورانی آن مکان، در کنار روانی پاک، جسمی پاکیزه را نیز می طلبد. یکی از آداب تشرّف غسل زیارت است. طهارت ظاهر در طهارت باطن بسیار مؤثر است. ازآنجاکه اهل بیت (ع) با توجه به «آیه تطهیر» از طهارت ویژه ای برخوردارند، لازم است همان گونه که بدون طهارت سراغ قرآن نمی رویم، به پیشگاه امامان نیز بدون طهارت حاضر نشویم.

صفوان جمّال می گوید:

به همراه امام صادق (ع) وارد کوفه شدیم، امام فرمود: «صفوان شتر را بخوابان؛ چراکه در نزدیکی این مکان قبر جدّم امیرمومنان، علی(ع) است.» سپس ایشان از مرکب پیاده شد، غسل کرد، لباس پاکیزه پوشید، پاها را برهنه کرد. آن گاه فرمود: «تو نیز چنین کن!» پس به طرف قبر مطهر حرکت کردیم.(1)

ابن عباس و دیگران بوده ام، آنچه اینجا برایم پیش آمد هیچ جای دیگری پیش نیامده بود. ایشان فرمود: «وای بر تو، تو در خانه ای هستی که خداوند اجازه رفعت آن و یادآوری اسمش را در آن خانه داده است».(1)

زبان و بیانی که میسر است. اگر اجازه دادند، داخل شود وگرنه صبر کند؛ شاید فیضی که می خواهند بدهند یک ساعت دیگر باشد.(1)

امام خمینی رحمه الله هنگام تشرّف به حرم امام علی (ع) با کمال متانت وارد می شد و اذن دخول می خواند، و از طرف پایین پای مبارک وارد حرم می شد و چنان که در روایات وارد شده است، مقید بود از بالای سر مطهر عبور نکند.(2)

فرا می گرفت، داخل حرم به کسی غیر از امیرمؤمنان، علی (ع) توجه نمی کرد و همه را از خودش طرد می نمود، روبه روی ضریح مطهر می نشست و در حالی که قطره های اشک از چشمانش سرازیر بود، فرازهای زیارت حضرت را زمزمه می نمود.(1)

این آیه دال بر لزوم پایین آوردن صدا در نزدیکی روضه مطهر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و بلند نبودن صدا به هنگام زیارت و غیر زیارت ایشان است؛ زیرا روایت شده که احترام ایشان پس از مرگ، مانند احترامشان در حال حیات است و کنار قبور دیگر ائمه (ع) نیز نباید بلند سخن گفت یا با صدای بلند زیارت نامه خواند؛ چون روایت شده که حرمت آنان مانند حرمت رسول اکرم صلی الله علیه و آله است.(1)

ایشان در طول پانزده سال تبعید در هیچ شبی زیارتشان ترک نشد و هر شب برای زیارت به حرم مطهر امیرمؤمنان، علی(ع) شرف یاب می شد و زیارت مختصری می خواند. سپس به طرف ضلع جنوبی ضریح روبه روی حضرت و محل دو انگشت می ایستاد و زیارت امین الله می خواند و بر خلاف دیگران که از همان جا بالا سر را دور می زدند، از همان جا بازمی گشت و از پایین پا به پشت سر می رفت و آنجا زیارت جامعه کبیره می خواند.(1)

می خواندم، اما پس از مدتی چند نفر دیگر اقتدا کردند و کم کم افراد بیشتری اقتدا کردند و به این ترتیب، نماز جماعت را در حرم مطهر آغاز کردم.(1)

برطرف خواهد شد.»(1) صاحب جواهر نیز می نویسد: «از جمله آداب زیارت این است که زائر پس از زیارت، بهتر از قبل از آن باشد».(2)

یکی از بزرگان می گوید: در ایام طلبگی به مشهد مقدس رفته بودم، هنگامی که وارد صحن شدم، همان جا توقف کردم و به گنبد و بارگاه نگاه می کردم و داخل حرم نرفتم. ناگاه متوجه شدم دست مهربانی بر شانه ام قرار گرفت و فرمود: «چرا وارد حرم نمی شوی؟» صاحب این سخن علامه طباطبایی رحمه الله بود، گفتم: خجالت می کشم با این آشفتگی روحی بر امام رضا (ع) وارد شوم، منِ آلوده را چه به ورود به حرم؟ علامه فرمود: «دکتر چرا مطب باز می کند، برای آنکه مریض مراجعه کند و با تجویز دارو از سوی او سلامت خود را بازیابد؛ اینجا هم دارالشفای آل محمد صلی الله علیه و آله است، پس داخل شو، که امام رضا(ع) طبیب الاطباست».(3)

مدت کوتاهی، دوباره می فرمود: برویم مشهد، و با همان زحمت و مشکلات مسافرت آن زمان، پس از سه روز به مشهد می رسیدند، اما نصف روز بیشتر در مشهد توقف نداشت و به قم باز می گشت. این برنامه همیشگی ایشان بود. روزی، یکی از نزدیکان به ایشان گفت: آقا با این زحمت فراوان به مشهد می روید، بیشتر توقف و زیارت کنید، ایشان فرمود: «لذت زیارت در همین رفتن به زیارت است (اشتیاق رفتن به زیارت امام بیشتر لذت دارد)».(1)

بنابراین، اشتیاق به زیارت دوباره و تقاضای آن جزو آداب زیارت است، به این معنا که اگر در راه رفتن به زیارت یا در حین زیارت سختی، مشکل یا کمبودی پیش بیاید، زیارت را ترک نکند، بلکه با اشتیاق بیشتر به ادامه زیارت بپردازد، چنان که در زیارت وداع نیز چنین خواسته ای را به زبان می آوریم و از خدا می خواهیم که این آخرین زیارت نباشد.

آمده است؟ ساره می گفت: از همان آردی که (از سفر) آورده بودی. ابراهیم هم در قبال این لطف پروردگار، با مهر الهی با ساره رفتار می کرد.(1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز می فرماید: «بهترین هدیه برای من از سفر مکه، آب زمزم است.»(2) بنابراین، یکی از آداب زیارت پس از پایان یافتن آن و هنگام بازگشت به وطن، آوردن سوغاتی و هدیه است که با این عمل، در کنار انجام یک عمل مستحبی، موجبات شادی عده ای را فراهم می آورد.

ص: 45

گوناگونی در اجتماع بروز می کند. رونق و رکود خرافات، رابطه مستقیمی با پسرفت یا بالندگی فکری جوامع بشری دارد.

مهم ترین عوامل پیدایی تفکر خرافی، عبارتند از:

الف) جهل آمیخته با ترس و نگرانی از رویداد های طبیعی مانند توفان، خشک سالی، بروز بیماری های سخت و درمان نشدنی.

ب) تقلید کورکورانه؛ افرادی که بدون اندیشه و بررسی دقیق بعضی از جریان ها، کورکورانه از دیگران تقلید می کنند، اگر خردورزانه به این گونه حادثهها بنگرند، برداشت نادرستی از آنها نخواهند داشت و روی به خرافات نخواهند آورد.

ج) سودجویی افراد شیّاد: عده ای از افراد سودجو با سوءاستفاده از نادانی و سادگی برخی مردم، به ترویج خرافات دامن می زنند.

بدترین ویژگی خرافهها این است که آسان به وجود می آیند، ولی به دشواری از بین می روند.

اسلام از همان ابتدا با خرافه ها به مبارزه برخاست و جامعه آن روز را که سخت اسیر توهم های بی اساس بود، به خردورزی فراخواند و اسلام، تنها دینی است که مبارزه منطقی، فراگیر و پی گیر را بر ضد انواع خرافه ها آغاز کرد. خداوند در آیه زیر از وضعیت آن زمان می فرماید:

وَ إِذا قیلَ لَهُمُ اتّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللّهُ قالُوا بَلْ نَتّبِعُ ما أَلْفَیْنا عَلَیْهِ آباءَنا أَوَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْقِلُونَ شَیْئًا وَ لایَهْتَدُونَ. (بقره:170)

و چون به آنان گفته شد: «از آنچه خدا نازل کرده است پیروی کنید»؛ می گویند: نه، بلکه از چیزی که پدران خود را بر آن یافته ایم پیروی می کنیم. آیا هرچند پدرانشان چیزی را درک نمی کرده و به راه صواب نمی رفته اند، [بازهم] درخور پیروی هستند؟

ص: 47

آیه 36 سوره انعام نیز به مواردی از خرافه های آنها در دوره جاهلیت اشاره و ایشان را به پیروی از اسلام و پیامبر دعوت می کند.

سیره پیامبر و ائمه اطهار(ع) نیز برخورد صریح و جدی با این پدیده بوده است، چنان که در مرگ ابراهیم فرزند پیامبر، خورشید گرفت و مردم گرفتگی خورشید را نشانه عظمت پیامبر دانستند و گفتند: خورشید در مرگ ابراهیم غمگین شد. پیامبر بی درنگ و پیش از دفن ابراهیم مردم را به مسجد دعوت و سخنرانی کرد و فرمود: «آفتاب و ماه دو نشانه بزرگ از قدرت بی پایان خدا هستند که هرگز برای مرگ یا زندگی کسی نمی گیرند؛ هروقت خورشید یا ماه گرفت، نماز آیات بخوانید».(1)

ایشان با این سخنان مردم را از خرافه گویی بازداشت. ایشان همچنین در نهی از خرافه گرایی فرمود: «کسی که به سوی جادوگر یا کاهن (پیشگو) یا دروغ گو برود تا آنچه او می گوید تصدیق کند، به کتاب های آسمانی که خداوند نازل کرده، کافر شده است».(2)

با تأسف، امروزه خرافه ها چشم زلال زیارت را نیز آلوده اند و این گونه، نهاد انسان ها با اندیشه های شخصی و اوهام و عادت های نادرست آمیخته شده است. در میان مسلمانانی با تفکر عامیانه، عده ای با قفل بستن و گره زدن ریسمان به درها و پنجره بقاع متبرکه یا «گرویی برداشتن» از این مکانها، به توسل و استغاثه می پردازند. روشن است که این کار، کاری بیهوده و خرافه است، حال آنکه راه صحیح توسل و طلب حاجت، از راه روایات و در سیره اهل بیت (ع) و بزرگان دین تعلیم و تبیین شده است.

ص: 48

عده ای نیز در برخی اماکن زیارتی در حاشیه کتاب های زیارتی چنین می نویسند: «هرکس این مطلب را بخواند، باید پنج بار از روی آن بنویسد و تکثیر کند، در غیر این صورت ...» بعضی افراد نیز بدون هیچ اندیشه و تأملی به آن عمل می کنند، درحالی که این گونه مطالب، هم اشاعه دروغ و از نظر شرع حرام است، هم تصرف نادرست بر اموال این مکان هاست و عملی حرام خوانده می شود.

همچنین گاه دیده می شود در اطراف مکان های زیارتی ائمه و امامزادگان، با دروغ و فریب کاری به سوء استفاده از باورهای مردم می پردازند و بعضی به خواندن روضه های دروغ و زیارت نامه های جعلی اقدام می کنند. در برخی از اماکن زیارتی نیز شمع فروشی و روشن کردن شمع با آداب ویژه ای رونق زیادی دارد. در گوشه ای از اماکن، محلی را برای این کار اختصاص می دهند و شمع های نذر کرده را در آنجا روشن می کنند.

در یکی از شهر های ایران عده ای برای نیازهایی چون بخت گشایی به زیارتگاه شهر می روند، مقداری حنا خیس و به سه بخش تقسیم می کنند و هر بخش را در ظرفی جداگانه می ریزند و با سه عدد شمع به سقاخانه شهر می برند و هر یک از شمع ها را در یکی از ظرف ها قرار می دهند و صلوات می فرستند.(1)

خاک برداشتن از برخی مکان های مقدس نیز به قصد تبرک کاری است که هیچ توجیهی برای آن نیست. از روایت ها چنین برداشت می شود که تنها

ص: 49

خاک امام حسین (ع) امتیاز و اثر دارد. امام باقر (ع) فرمود: «خداوند در مقابل شهادت (فداکاری) امام حسین (ع) امامت را در فرزندان او و شفا را در تربت (قبر) او قرار داد».(1)

امام کاظم (ع) فرمود: «خوردن خاک، همانند خوردن گوشت مردار و خون حرام است مگر تربت سیدالشهدا (ع) که در آن شفا از هر دردی و امان از هر ترس و هراسی است».(2)

هنگامی که امام حسن عسکری (ع) بیمار شد، به یکی از یاران خویش فرمود: «کسی را به کربلا بفرستید تا برای درمان (بیماری) من خاک کربلا بیاورد».(3)

اما خاک مرقد دیگر ائمه معصوم (ع) چنین امتیاز و اثری ندارد، و تا آنجا که در برخی احادیث حتی برداشتن خاک این قبرها منع شده است. امام کاظم (ع) می فرماید:

از تربت من چیزی را برای تبرک برندارید؛ زیرا تربت و خاک همه ما حرام است مگر تربت جدم حسین بن علی (ع) که خداوند عزّوجلّ آن را برای دوستداران و شیعیان ما شفا قرار داده است.(4)

یکی از خطرناک ترین پدیده های انحرافی در حوزه باورهای دینی، غلوّ است و اعتقاد به اینکه:

الف) پیامبر خدا صلی الله علیه و آله یا ائمه اطهار (ع) جایگاهی در مرتبه خدایی دارند؛

ب) تدبیر عالم هستی به ایشان واگذار شده است؛

ج) معرفت و محبت اهل بیت (ع) انسان را از عبادت خداوند و انجام واجبات بی نیاز می کند.

این اعتقادی نادرست و غلوّآمیز درباره ایشان است که به شدت از جانب اهل بیت (ع) نکوهش و با غلوّکنندگان برخورد شده است.

امام صادق (ع) فرمود:

بر جوانان خود از خطر غلوّکنندگان بیمناک باشید. مبادا باورهای آنان را تباه سازند؛ چراکه غلوّکنندگان بدترین مخلوق خدا هستند؛ عظمت خدا را کوچک دانسته و برای بندگان خدا قائل به ربوبیت شده اند.(1)

و در حدیث دیگر می فرماید: «وای بر کسی که به ما نسبت دروغ دهد! گروهی درباره ما مطالبی می گویند که آن را قبول نداریم.»(2)

امام علی (ع) فرمود: «از غلوّ و زیاده روی درباره ما (اهل بیت) بپرهیزید».(3)

اگرچه در میان شیعیان کسی عقایدی چنین و در این حد نسبت به اهل بیت (ع) ندارد، اما رفتار و برخوردهای عده ای غلوّ آمیز است. کسانی که هنگام ورود به حرم مطهر یا رواق ها به سجده می افتند، اگر سجده شان برای

ص: 51

شکر خداوند باشد مشکلی ندارد، اما اگر سجده با قصدی غیر از این باشد، حرام است.(1)

آیت الله جوادی آملی دراین باره چنین می نویسد: .

فقهای بزرگوار ضمن فتوا به حرمت سجده برای غیر خدا گفته اند، آنچه را گروهی از شیعه به شکل سجده نزد قبر امیرمؤمنان، علی(ع) انجام می دهند، مشکل است که انسان به دلیل جایز بودن آن قائل شود، مگر آنکه به قصد شکر خدای تعالی به دلیل توفیق یافتن بر درک زیارت باشد.(2)

یکی از زائران می گوید: هنگام ورود به رواق حرم مطهر امام علی (ع) به سجده افتادم و آستانه در را بوسیدم. وقتی بلند شدم، حضرت امام رحمه الله از داخل حرم به سمت من آمد و فرمود: اینجا (دستگیره در حرم) را ببوس، و او چندین مرتبه این را تکرار فرمود.(3)

امام علی (ع) فرمود: «از مبالغه نسبت به ما بپرهیزید، ما را بنده پروردگار بدانید و آن گاه در فضل ما هرچه خواستید بگویید».(4)

کبیره در دسترس است که در هر زمان و در هر مکان می توان آن را خواند، احتیاجی به خواندن زیارت های غیرمعتبر نیست!

باید از اِعمال سلیقه و زیاد کردن عبارتی در متن زیارت پرهیز کرد، هرچند معنا را تغییر ندهد و مفهوم مثبتی داشته باشد. ائمه اطهار (ع) هم بر مراقبت از متون به کیفیتی که صادر شده است، تأکید داشتند.

شخصی می گوید: حضور امام صادق (ع) رفتم و گفتم: من از خودم دعایی اضافه کرده ام. امام فرمود: «آن را کنار بگذار و برای من نقل نکن.»(1) حتی اجازه خواندن آن دعا را به آن شخص نداد.

مرحوم شیخ عباس قمی در پایان زیارت وارث می نویسد:

اضافه کردن برخی عبارت ها نظیر «فِی الجَنانِ مَعَ النَّبیینَ وَ الصِّدیقینَ والشُّهداءِ وَالصَّالحینَ و حَسُنَ اولئک رفیقا، السَّلامُ عَلی مَنْ کانَ فِی الحاِئرِ...» زیادی و خودسرانه هست.(2)

مرحوم میرزا حسین نوری می نویسد:

عده ای بعد از خواندن زیارت وارث که از امام معصوم صادر شده است، کلماتی را بر آن اضافه کرده اند که این کلمات دارای چند دروغ آشکار است و در کنار بدعت، جسارت افزودن بر کلمات امام را نیز به همراه دارد... و بسیاری برخواندن آن اهتمام دارند و حتی بعضی از اهل علم نیز دچار اشتباه شده اند. شخصی را دیدم که این گونه دروغ ها را برای شهدا، در زیارت نامه می خواند، به او گفتم بر شما ناپسند است که در چنین مکانی این دروغ ها را می خوانید، گفت: مگر اینها مستند نیست؟ گفتم: «نه.» گفت: اما در کتاب

ص: 53

مفتاح الجنان(1) آن را دیده ام. ساکت شدم و او را رها کردم که عده ای را جمع می کرد و با استناد یک کتاب ناشناخته این گونه زیارت نامه می خواند.(2)

بنابراین، در خواندن زیارت نامه ها باید تنها زیارت های مستندی را که از امام معصوم (ع) صادر شده باشد، خواند.

رفتار اولیای خدا، علما و اهل معرفت دراین باره، نشان می دهد که معرفت و شناخت زیارت شونده مهم ترین عامل برقراری ارتباط با اوست هرچند زائر به دلیل شلوغی برای رعایت حال زائران، کنار ضریح نیاید. در زندگی نامه آیت الله بهاء الدینی آمده است: ایشان بسیار ساده و بدون تکلّف به حرم (امام رضا) می رفت و گاهی وارد مسجد گوهرشاد می شد و روی زمین می نشست و می گفت: «زیارت امین الله بخوانید» و بعد از خواندن زیارت از حرم بیرون می رفت (داخل رواق نمی شد). اطرافیان به ایشان می گفتند، این زیارت خوش آیند ما نیست و تا داخل نرویم و نزدیک ضریح نشویم، زیارت مطلوب انجام نداده ایم. ایشان می فرمود: «زیارت، حضور (قلب) زائر نزد زیارت شونده است».

یکی از دوستان آن بزرگوار درباره ایشان می گوید:

در تشرّف به مشهد، برنامه زیارت ایشان داخل صحن بود و گاهی از زیر عینک نگاهی به طرف ضریح می انداخت (ولی داخل نمی شد)، اما بعد از همراهی ایشان به داخل می رفتیم و پس از خواندن زیارت به بالاسر می رفتیم و نماز زیارت و دعا می خواندیم و بر زیارت آقا ایراد داشتیم. شبی در عالم رؤیا دیدم که به من می گفتند: مثل ایشان (آیت الله بهاء الدینی) به زیارت بیایید. بعد از این متوجه شدم که در زیارت باید معرفت داشت و معرفت مهم است.(1)

یکی از علمای گمنام می گوید: یکی از چیزهایی که به تجربه یافته ام و خیلی هم مؤثر است، مزاحمت نداشتن برای زوّار است؛ یعنی جایی که شلوغ است اصلاً نزدیک نرود. ایشان (امام رضا) همه جا حضور دارد. روزی من در

ص: 55

فلکه بیرون از حرم نشسته بودم و زیارت نامه می خواندم، به دلیل رعایت حال زوّار، بسیار بهره مند شدم (و به من عنایت شد).(1)

بعضی از زائران در داخل حرم با صدای بلند با یکدیگر صحبت یا دعوت به صلوات می کنند، این رفتار برخلاف سفارش قرآن است که می فرماید: «یا أَیّهَا الّذینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النّبِیّ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید.» (حجرات: 2) این عمل سبب سلب توجه و تمرکز افرادی که مشغول خواندن زیارت نامه هستند می شود. این اعمال در واقع از آن روست که زائر، حضور زیارت شونده را درک نکرده است، وگرنه هیچ وقت در حضور ولیّ خدا جسارت و سروصدا به پا نمی کند.

مرحوم شیخ محمدطه نجفی در سامرا به حرم عسکریین (ع) وارد شد، صداها به اذان بلند بود (هرکس در گوشه ای برای خود اذان می گفت)، ایشان آنها را از این کار منع کرد و این آیه شریفه را خواند: «ما لَکُمْ لا تَرْجُونَ لِلّهِ وَقارًا؛ شما را چه شده است که از شُکوه خدا بیم ندارید! »(2) (نوح: 13)

علامه مجلسی با اشاره به این آیه می نویسد: «بلند کردن صدا در حرم مطهر نبوی و مشاهد شریف ائمه (ع) چه در زیارت و چه در غیر آن، ناپسند و نادرست است.»(3) مرحوم شیخ عباس قمی می نویسد: «ترک نکردن سخنان ناشایست و کلمات بیهوده و مشغول شدن به صحبت های دنیایی همیشه و در همه جا ناپسند است و موجب قساوت قلب می شود، به ویژه در اماکن مقدسه...».(4)

ص: 56

در جایی که بالا بردن صدا برای اذان خلاف ادب باشد، صحبت کردن در امور مربوط به دنیا و صدا زدن یکدیگر بدون توجه به احترام مکان، به یقین بی احترامی و بی ادبی خواهد بود.

حتی کسانی که هنگام طواف اطراف ضریح، با صدای بلند دیگران را به صلوات دعوت می کنند و آرامش و حضور قلب زائرانی را که مشغول زیارت و نماز و دعا هستند به هم می زنند و سبب رنجش خاطر آنها می شوند، رفتارشان ناپسند و خلاف آداب زیارت است. در حالی که باید با سکوت و حضور قلب وارد شد، این گونه رفتارها نشانه بی معرفتی و بی توجهی زائر است.

استراحت می رود، درحالی که دیگر توانی برای زیارت و عبادت برایش نمانده است.

سفر های زیارتی خارج از کشور، افزون بر خسارت معنوی برای زائر، خسارت های مادی سنگینی هم برای کشور به همراه دارد. سنّت خرید سوغات در سفرهای زیارتی، در سال های گذشته خرید مُهر و تسبیح و تربت در سفر به عتبات عالیات و آب زمزم در سفر حج و زنجبیل و زعفران در سفر مشهد بود، اما اکنون خرید های بسیار سنگین و در بعضی موارد کالاهای تجملی، سبب فراموشی سنّت ساده گذشته شده است.

بر اساس گزارش سازمان حج و زیارت، کاسب های مکه و مدینه به حجم خرید زائران ایرانی بسیار دلبسته اند و بسیاری از اجناس خود را به صورت اختصاصی برای زائران ایرانی از کشورهای مختلف وارد عربستان می کنند. نیز بنا بر نتایج نظر سنجی به عمل آمده از زائران، نیمی از آنان در هر روز بیش از سه ساعت از وقت خود را به خرید سوغات و کالا اختصاص داده اند و تعداد کمی از آنان روزانه کمتر از یک ساعت در بازارها به تفریح پرداخته اند و حدود 15درصد بیشتر از پنج ساعت برای این کار وقت گذاشته اند.(1)

صرف وقت بسیار برای یک امر مستحبی و از دست دادن فرصت زیارت، یک روی سکه است. چون به تدریج خواسته های بستگان دور و نزدیک بالاتر رفته و در برخی اوقات ناراحتی و گلایه آنها به دلیل نپسندیدن سوغات را به همراه دارد، نگرانی زائر در طول سفر بیشتر می شود.

صرف هزینه های سنگین برای سوغات در سفر های زیارتی خارج از کشور، خروج فراوان ارز از کشور و در پی آن زیان های شدید اقتصادی را به

ص: 58

همراه دارد. برای حل این مشکل باید زائر به اندازه نیاز سوغات تهیه کند تا هم به این سفارش مستحبی عمل کرده باشد و هم زیان های فردی و عمومی برای زائر و کشور به همراه نداشته باشد.

مقام معظم رهبری دراین باره می فرماید:

از جمله غفلت های احتمالی این است که کسانی به جای شرکت در نمازهای جماعت به سراغ زرق و برق های بی ارزش و پوچ و بازارها و مغازه ها بروند، برای اینکه جیب دولت های بیگانه و لاابالی نسبت به منابع مسلمین را پر کنند، جیب کارگر و سرمایه دار آنها را با پول ایرانی و با ثروت ملی شان پر کنند، به جای شرکت در نماز جماعت به بازارگردی و تماشای اجناس بپردازند... کیسه ها (سوغاتی) را زیر بغل بگیرند و اجناس را که در شهر خودشان گاهی ارزان تر و بهتر از آنجا می توانند پیدا کنند، بگیرند بیایند. مفید و بهتر آن است که انسان به نماز، عبادت، ذکر و توجه بپردازد، اینها دستاوردهای واقعی حج است، سوغات اینهاست، سوغات، معنویتی است که با خودتان می آورید.(1)

درحالی که در آداب تشرّف وارد شده است اگر زائر وارد حرم شد و نماز جماعت برپا بود، آن را مقدّم بدارد و پس از آن مشغول زیارت شود؛ چون ادای حق خداوند، مقدّم بر ادای حق امام است.(1)

در روایات نیز به اهمیت نماز اول وقت و حضور در مساجد و نماز جماعت توجه ویژه ای شده است. امام صادق (ع) فرمود: «فضیلت نماز اول وقت، بر آخر وقت همچون فضیلت و برتری آخرت بر دنیاست.»(2) می فرماید: «به همراه قوم اهل سنّت در مساجد حاضر شوید.»(3) یکی از یاران امام رضا (ع) می گوید:

به همراه امام رضا (ع) حرکت می کردم و کسی به همراه ما نبود، وقت نماز فرا رسید، امام (ع) فرمود: «اذان بگو تا با هم نماز بخوانیم. گفتم: آقا صبر کنید تا افراد دیگری هم بیایند و همه با هم نماز بخوانیم، امام فرمود: «هرگز نماز را از اول وقت بدون عذر تأخیر مینداز.(4)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز نماز را در حرمین (مکه و مدینه) بسیار دوست می داشت، پس تو نیز بسیار در این دو مکان نماز بخوان و نمازت را تمام بخوان.(5) امام صادق (ع) می فرماید: «کسی که در نماز جماعت اهل سنّت شرکت کند و در صف اول بایستد، گویا در صف اول جماعت پیامبر حضور یافته است.»(6) از این دست تأکیدها و توصیه ها برای آن بوده است که عده ای از شیعیان به دلیل برگزاری

ص: 60

نماز جماعت در حرمین توسط اهل سنّت، به حضور در نماز جماعت آنان تمایلی نداشتند.

بدیهی است، هنگام نماز، توقف در کنار بقیع و خواندن زیارت نامه و نماز، عمل پسندیده ای نیست و نباید به گونه ای رفتار کنیم که سرزنش و بدگویی دیگران را به همراه داشته باشد.

امام صادق (ع) می فرماید:

مبادا کاری کنید که ما را برای آن سرزنش کنند. همانا فرزند بد برای رفتار بدش پدر را بدنام می کند، شما برای آن کس که به او دل سپرده اید [امام خود] آبرو باشید و مایه بدنامی نباشید، در میان آنان [اهل سنّت] نماز بگزارید و در هیچ کار خیر آنان بر شما سبقت نگیرند، شما به (انجام) کار خیر از آنان سزاوارترید.(1)

عبور در بین صف های نمازگزاران هنگام نماز جماعت، یکی دیگر از رفتارهای ناپسندی است که در مکان های زیارتی دیده می شود و جلوه ای ناپسند از نماز جماعت در اماکن زیارتی به نمایش می گذارد، ضمن اینکه عبور از مقابل نمازگزار مکروه است و برخی از اهل سنّت نیز آن را حرام می دانند و واکنش نشان می دهند و یکی از بد رفتاری های آنها با بعضی از زائران، مربوط به همین عمل است.

دور هم نشینی افراد در مکان های مقدس و گفت وگوهای بی ارتباط با فضای معنوی این مکان ها رفتار ناپسند دیگری است که در جاهایی مثل مکه و مدینه و عتبات عالیات سبب بدنامی شیعیان و ایرانیان می شود و در احادیث بسیاری آمده است که خط مشی شیعه باید براساس عزت و مصلحت باشد و از رفتارهایی که بهانه برای مخالفان ایجاد می کند پرهیز کرد، ضمن اینکه سخن گفتن از دنیا در مسجد مکروه است.

ص: 61

آیت الله جوادی آملی می فرمود:

یک روز جمعه در مسجد الحرام برای نماز نشسته بودیم در این بین یک شخص خود خواه آمد و با فشار خود را داخل صف کرد، به گونه ای که یک نفر دیگر از صف خارج شد و برخاست و از مسجد الحرام خارج شد. آن گذشتی که آن شخص (از صف خارج شده) انجام داد، ثوابش هزاران برابر از آن نمازی که این شخص خواند بیشتر است.(1)

در برنامه های گروهی، رعایت حقوق همراهان، گذشت و مقدّم داشتن دیگران و کمک کردن به ایشان از وظایف مهم و مورد سفارش است.

در سوار شدن به اتوبوس یا هواپیما و در نشستن و پیاده شدن، رعایت حقوق همراهان نشانه دقت و وظیفه شناسی زائر است. خودخواهی و بی توجهی به همراهان برخلاف اخلاق اسلامی است.

امام صادق (ع) می فرماید: «اگر کسی چهل قدم با مؤمنی هم سفر شود، خداوند درباره (حقوق) او از وی می پرسد.»(2) همچنین فرمود: «هر کس در راهی با برادر دینی خود همراه شود، سپس (از روی بی توجهی) از او پیش افتد، به اندازه ای که از جلوی چشم رفیق خود پنهان شود، به او ستم کرده است».(3)

بنابراین، در سفرهای گروهی در سوار و پیاده شدن، غذا خوردن، نشستن در مجالس، شرکت کردن بهنگام در برنامه های گروهی و تباه نکردن وقت دیگران... باید حال همراهان را رعایت کرد؛ چراکه بی توجهی به همراهان و خودخواهی، در کنار از دست دادن توفیق های معنوی، در مواردی گناه خوانده می شود.

ص: 63

امام علی (ع) فرمود: «تداوم همراهی و هم سفری، به محبت و نرمش متقابل بستگی دارد».(1)

رعایت حال افراد سالخورده و مقدّم داشتن آنان در مجالس و سوار و پیاده شدن از وسایل و یاری رساندن به ایشان، از وظایف اخلاقی است که بعضی از زائران بدان توجه نمی کنند و تنها به فکر خود هستند. تحمل و بردباری در برابر لغزش های دیگران و حوصله به خرج دادن در برابر اتفاقات پیش بینی نشده، به زیبایی سفرهای گروهی می افزاید.

امام علی (ع) فرمود: «زیبایی و آرامش خاطر در طول سفر، به بردباری و تحمّل مشکل ها (ولغزش های دیگران) بستگی دارد.»(2) رعایت همه حقوق و توجه به وظایف اخلاقی، صمیمیت و رفاقت و همدلی را در گروه به همراه خواهد داشت.

حجاب اسلامی و در مواردی با آرایش به مکان های زیارتی وارد می شوند و فضای معنوی آنجا را آلوده می سازند و حرمت آن اماکن را می شکنند و مانع حضور قلب و تمرکز معنوی دیگر زائران می شوند. این در حالی به پوشش اسلامی بی توجهی می شود، که آیات قرآن بر ضرورت آن تأکید دارد و می فرماید:

وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ ... لایُبْدینَ زینَتَهُنّ إِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنّ عَلی جُیُوبِهِنّ... .(نور: 31)

به زنان باایمان بگو... زیورهای خود را آشکار نگردانند مگر آنچه (طبعاً) از آن پیداست و باید روسری خود را برگردن خویش (فرو) اندازند... .

در آیه ای دیگر آمده است:

وَ قَرْنَ فی بُیُوتِکُنّ وَ لا تَبَرّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیّه اْلأُولی. (احزاب: 33)

در خانه های تان قرار بگیرید و مانند روزگار جاهلیت قدیم زینت های خود را آشکار نسازید.

بنابر فتوای عالمان و فقیهان، زنان باید تمام بدن به جز گردی صورت و دست ها تا مچ را از نامحرم بپوشانند و پوشش با چادر بهتر است و از لباس هایی که جلب توجه نامحرم می کند، باید پرهیز شود.(1)

رعایت پوشش در حال نماز، دعا و زیارت نیز در فتوای فقیهان توجه شده است و باید حجاب کامل را رعایت کرد.

مرحوم شیخ عباس قمی می نویسد:

زن هایی که به اسم زیارت خود را آرایش می کنند و با لباس های نامناسب به زیارت می روند، در حقیقت زیارت آنها از عبادات خوانده نمی شود (و پاداش ندارد) بلکه از منکرات (کارهای زشت) آنهاست (و گناه به شمار می رود).(2)

ص: 65

بی توجهی به پوشش اسلامی در مکان هایی که زائران مسلمان دیگر کشورها نیز حضور دارند، به ویژه در مکان های زیارتی مکه و مدینه، در کنار شکسته شدن حرمت این مکان ها، موجب متهم شدن همه زنان شیعه و ایرانی به بدحجابی نیز خواهد شد و زمینه تبلیغات نادرست بر ضد شیعیان و ایرانیان فراهم خواهد کرد که البته گناهی بزرگ و نابخشودنی است. گفتنی است در سال های اخیر عده ای از زنان بی توجه و ناآشنا به وظایف در مکه و مدینه نیز حضور می یابند.

آقایان نیز با استعمال دخانیات و پوشیدن لباس های نامناسب فضای اماکن زیارتی را آلوده می سازند که رعایت این امر بسیار ضروری است. مکان هایی که محل نزول و حضور ملائکه الهی هست، با این سلوک و رفتار ها همخوانی ندارد و نشانه کم توجهی زائر است.

قصد سیاحت و مشاهده اماکن زیارتی اقدام به سفر کنند که این خود، زمینه به وجود آمدن دیگر آسیب ها نیز خواهد بود. مقام معظم رهبری دراین باره می فرماید:

نگاه به حج به صورت یک سفر گردشی یا خدای نکرده با یک اهداف دیگر که گفتنی نیست، این نفس و هوای انسان، انسان را به خیلی جاها می کشاند، باید اینها را مراقبت و جلوگیری کرد، این انگیزه های مادی باید در حج دور شود.(1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

یأتی عَلَی الناسِ زَمانٌ یَکونُ حَجُّ المُلوکِ تُرْهَه وَ حَجُّ الاَغْنیاءِ تِجاره و حجُّ المَساکینَ مَسلَهً.(2)

زمانی خواهد آمد که پادشاهان به قصد سیاحت و ثروتمندان به قصد تجارت و نیازمندان به قصد گدایی حج خواهند گزارد.

از طرفی بسیاری از سفرهای زیارتی به صورت گروهی انجام می پذیرد و حمل و نقل و تغذیه و اسکان زائران بر عهده مجموعه ای خاص است و این امر نیز انتظارهای بعضی از زائران را بالا می برد. بدین ترتیب اعتراض و شکایت از دست اندرکاران به سبب برخی کاستی ها یا پرتوقعی زائر، از آسیب های این گونه سفرهاست.

عده ای نه تنها روحیه قدرشناسی از دست اندرکاران و عوامل گروه ندارند، همیشه با رفتاری طلبکارانه کاستی ها یا هزینه اندکی را که پرداخته اند، به رخ می کشند و خواسته های نابجایی مطرح می کنند.

امام صادق (ع) فرمود:

ص: 67

از ما نیست کسی که با همراهان خود به نیکی، هم نشینی و با دوستان خود مدارا نکند و در غذا خوردن خواسته دیگران را در نظر نگیرد و در خُلق وخو اخلاق دیگران را نادیده بگیرد.(1)

مصرف می کند. از جسم و جان خود مایه می گذارد، آن وقت دست خالی برگردد. دست خالی برگشتن از حج، یعنی توفیق نیافتن به بازسازی اخلاقی، به عبرت گیری، به بهره مندی معنوی؛ این دست خالی برگشتن حیف نیست؟(1)

بنابراین زائر باید با حضور قلب و درک درست از آن جایگاه وارد شود، نه اینکه حواس و نگاهش به در و دیوار و تزئینات حرم باشد، و اگر به دلیل شلوغی موفق به حضور در کنار ضریح نشد، زیارت خود را پذیرفته و پسندیده نداند. مقام معظم رهبری می فرماید:

اعمال را باتدبر انجام دادن و رعایت حالت خضوع و خشوع و رعایت ممنوعات دوران احرام، هرکدام یک درس است و نباید با انگیزه های کوچک دنیایی باطل کنند... مشکل دیگر، وقت نماز بگذرد و جلوی چشم مردم محضر (به جهت نرفتن به جماعت و پرداختن به خرید) و توهین به حاجی ایرانی محسوب بشود و چیزهای دیگری که در خلال این است، این یک هوس کم اهمیت و حقیر است که کل آن فضای معنوی را ممکن است تحت تأثیر قرار بدهند.(2)

بی برنامگی و تلف شدن وقت، از مواردی است که در بعضی از زائران مشاهده می شود، زائرانی که برای بهره برداری مطلوب از سفر معنوی زیارت هیچ برنامه منظمی ندارند و زمان معینی برای رفتن به حرم و انجام اعمال در نظر نگرفته اند، باارزش ترین فرصت ها را از دست می دهند. امام علی(ع) فرمود: «اِضاعَهُ الْفُرْصَه غُصَّه؛ از دست رفتن فرصت، سبب غصه و حسرت خواهد شد».(3)

این عده هنگام وداع و جداشدن از آن مکان به خود می آیند، اما اگر زائر بهترین زمان را برای برنامه های زیارتی و عبادت و ختم قرآن قرار دهد و وقت های استراحت یا بازگشت از حرم را برای بازار قرار دهد، استفاده

ص: 69

مطلوب از سفر برده است. امام صادق (ع) فرمود: «هرگاه توفیق حضور در مسجد النبی پیدا کردید، بیشتر به ذکر و نماز بپردازید و بدانید همیشه این فرصت ها فراهم نمی شود».(1)

آن امام(ع) باز می فرماید: «هرکس در مکه قرآن را ختم کند، پیش از مرگ، رسول خدا را زیارت (مشاهده) خواهد نمود».(2)

در مکان هایی که باید با رعایت آداب و خضوع و سر به زیر افکنده وارد و در آنجا به ذکر و دعا مشغول شد، افرادی بدون رعایت ادب زیارت با تلفن همراه خود به مکالمه مشغول و در اطراف ضریح و رواق ها به فرستادن پیامک یا فیلم برداری سرگرم هستند؛ مکان هایی که باید با گام های کوتاه و زبانِ ذکر و تسبیح و صلوات در آنها وارد شد، با فیلم برداری و گفت وگو و سرگرم شدن به تلفن همراه، هیچ تناسبی ندارند و نوعی بی توجهی به قداست آنجاست.

رعایت نکردن نظافت و بهداشت نیز با حفظ حرمت و قداست مکان های زیارتی سازگاری ندارد، حال آنکه اسلام با تأکید بسیار، مسلمانان را به رعایت نظافت و حفظ بهداشت موظف کرده و نظافت را نشانه ایمان دانسته است.(1) ریختن مواد اضافی مصرف شده در صحن ها و رواق ها، بی احترامی آشکار به مکان های مقدس و زیارتی است.

زائر از هر کشور و هر نژادی مهمان زیارت شونده است و رعایت احترام ایشان لازم است و برخورد عاطفی و صمیمانه با وی واکنشی متقابل را به همراه خواهد داشت همچنین، برخی بدبینی ها و تبلیغات مسموم را از بین خواهد برد. علی (ع) فرمود: «همیشه با یکدیگر زیبا سخن بگویید تا پاسخ زیبا و مؤدبانه بشنوید».(1)

لازم نیست در تعامل با دیگر کشورها و مذهب ها به باورهای ایشان پای بند باشیم، بلکه احترام نهادن به شخصیت و آداب آنان و رعایت ادب ایشان زمینه ساز رفتار مناسب و شایسته از ایشان خواهد شد.

امام علی (ع) فرمود: «بکوشید با اخلاق و آداب مردم معاشرت و مدارا کنید، هرچند در اعمال ویژه، مخصوص به خود عمل می کنید».(2)

و مخارج پس از سفر و مهمانی آن نیز به اسراف و صرف هزینه های سنگین و غیرضروری روی می آورند و آن را لازم می پندارند، درحالی که بی توجهی زائر به این امر سبب بی بهره شدن از توفیقات معنوی زیارت خواهد شد.

هزینه کردن در کارهای غیرضروری و خرید کالاهایی که چندان نیازی به آن نیست و خرید کالاهای چشم گیر نمونه هایی از اسراف در سفرهای زیارتی است. امام علی (ع) فرمود: «خرج کردن دارایی در راه نادرست، زیاده روی و اسراف است».(1)

برخی زائران بیش از نیازشان، برای طول سفر و میان راه غذا و مواد غذایی با خود برمی دارند، ولی مقداری از آن را مصرف می کنند و باقی مانده را دور می ریزند، در حالی که در آیه قرآن به طور صریح آمده است: «کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنّهُ لا یُحِبّ الْمُسْرِفینَ؛ بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید، همانا خداوند اسراف کنندگان را دوست نمی دارد». (اعراف: 31)

امام صادق (ع) فرمود: «کمترین میزان اسراف، دور ریختن باقی مانده ظرف (غذا یا آب)، هر روز لباس خوب پوشیدن (وکهنه کردن آن) و دور انداختن هسته خرماست».(2)

هزینه های سنگینی که پس از بازگشت از بعضی سفرهای زیارتی، زائران می پردازند و گاه از هزینه سفر هم بیشتر است، از نمونه های آشکار اسراف است که بیشتر اوقات از تفاخر افراد برمی خیزد.

ص: 73

به گونه ای باشد که ضمن رد شبهه های جدید، فرهنگ درست زیارت را در جامعه رواج دهد.

باید برنامه ریزی و برنامه سازی بر محور ایجاد فرهنگ درست زیارت متمرکز و برنامه هایی تهیه شود که آداب درست ورود به مکان های زیارتی، آسیب های زیارت و... را به مردم یادآوری کند. در مناسبت های زیارتی (ولادت ها و شهادت های ائمه و بعضی امام زادگان، ایام حج، مبعث رسول اکرم، ...) از کارشناسان توان مند و خبره دعوت به عمل آید و در زمینه ژرف سازی معرفت به جایگاه اهل بیت و اهمیت تشرّف به مکان های زیارتی و زیارت درست، بیشتر تلاش بشود. برای ایام شهادت و ولادت ائمه (ع) یکسان برنامه سازی بشود؛ اگر مناسبت ها در روزهای غیرتعطیل هست، برنامه های کوتاه و مفید درباره آن مناسبت تهیه و در لابه لای برنامه ها پخش شود.

برنامه هایی مربوط به خرافه ها (که در آسیب شناسی زیارت بدان پرداخته شده و مصادیق آن آمده است) و شیوه برخورد بزرگان با خرافات تهیه و به ویژه در مناسبت های زیارتی پخش شود.

مَنْ زارَ قَبْری بَعدَ مَوْتی کَمَنْ هاجَرَ اِلَیَّ فی حَیاتِی فَانْ لَمْ تَسْتَطیعوُا فَابْعَثُوا اِلَیَّ السَّلامَ فانّه یَبْلُغَنی. (1)

کسی که بعد از مرگم به زیارت من بیاید، مانند کسی است که در زمان حیاتم به زیارت و دیدن من آمده است و اگر برایتان ممکن نیست (به زیارتم بیایید) پس بر من سلام بفرستید که سلام (شما را) به من می رسد.

زید شحام از امام صادق (ع) پرسید: «ما لِمَنْ زارَ رسولَ الله قالَ کَمَنْ زارَ اللهَ فَوْقَ عَرشِیِه؛(2) چه فضیلتی است برای کسی که به زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله برود؟ «فرمود: مانند کسی است که خدای عزوجل را در عرش ملاقات کرده باشد».

همراهی با هزار جنگ همراه پیامبر به او می دهد و کسی که روز اول رجب به زیارتش برود، خدای متعال حتماً او را خواهد بخشید.(1)

که آن حضرت را زیارت کند و شب در کنار مرقدش شب زنده داری کند، مثل کسی است که خدا را در عرش زیارت کرده است... .(1)

امام رضا(ع) در حدیثی فرمود:

کسی که مرا زیارت کند، مثل کسی است که رسول خدا را زیارت کرده باشد و خدای متعال پاداش هزار حج قبول و هزار عمره مقبول (در پرونده عملش) می نویسد و من و پدرانم در روز قیامت شفیعان او خواهیم بود.(2)

علی بن مهزیار می گوید: از امام جواد پرسیدم: فدایت شوم زیارت حضرت رضا(ع) افضل است یا زیارت امام حسین(ع)؟ فرمود: «زیارت پدرم افضل است؛ زیرا حضرت اباعبدالله را هر گروهی از مردم زیارت می کنند، ولی پدرم را تنها گروه شیعیان خاص (دوازده امامی) زیارت می کنند».(3)

با معرفت تهیه و پخش شود، که در ترویج فرهنگ درست زیارت اثر فراوانی دارد.

تذکر: می توان برای تهیه چنین تصویرهایی از واحد صوت و تصویر مکان های دارای سیستم های مداربسته تصویری کمک گرفت که در تمام ساعات تصویربرداری از فضاهای مختلف اماکن زیارتی را انجام می دهند، کمک گرفت و تصویرهای ویژه را تهیه کرد.

2. چه نگاهی به جایگاه زیارت شونده دارید؟

3. چه زیارتی را زیارت ناب می دانید؟

4. هنگام ورود به حرم چه احساسی دارید؟

5. چه اندازه به آداب زیارت آشنایی دارید؟

6. هنگام زیارت چه آدابی را رعایت می کنید؟

7. چرا تلاش می کنید خود را به ضریح برسانید؟

8. آیا زیارت و تشرّف به اماکن زیارتی را بخشی از برنامه زندگی خود می دانید؟

9. چگونه فرزندانتان را با فرهنگ و ضرورت زیارت آشنا می کنید؟

10. هنگام حضور در حرم احساس می کنید در محضر زیارت شونده هستید؟

11. در طول سال چندبار به زیارت می روید؟

12. آیا تفاوتی بین حیات و مرگ امام وجود دارد؟

13. تفاوت رفتار شما در داخل و بیرون حرم چگونه است؟ چرا در داخل حرم بیشتر مراقبت می کنید؟

14. چه کار کنیم که این رفتار در مجموعه زندگی مان رعایت شود؟

15. هنگام حضور در اماکن زیارتی چه خواسته هایی را مطرح می کنید؟

16. آیا اتفاق افتاده است هنگام حضور در حرم، تمام تمرکزتان به زیارت شونده باشد و هیچ توجهی به اطراف خود نداشته باشید؟

17. مدت توقف شما در حرم چقدر است؟

18. آیا هنگام حضور در حرم درددل هم می کنید؟ چه احساسی به شما دست می دهد؟

ص: 83

19. زیارت از راه دور و نزدیک چه تفاوتی با یکدیگر دارد؟

20. انجام چه کارهایی را در حرم بد می دانید؟

21. چه کارهایی را در حرم و اطراف آن بی حرمتی به مکان های زیارتی می دانید؟ (تکدی گری، سیگار کشیدن، بلند صحبت کردن...)

22. آیا بلند صلوات فرستادن در اطراف ضریح که سبب سلب توجه زائران می شود، کار شایسته ای است چرا؟

23. با کسانی که به پاکی مکان های زیارتی کم توجه اند مثل افراد بدحجاب، چه رفتاری دارید؟ آیا به آنها تذکر می دهید؟

24. آیا زیارت تأثیری در زندگی انسان دارد؟

25. آیا آثار زیارت را در زندگی خودتان احساس کرده اید؟

26. خواسته هایتان از مسئولان مکان های زیارتی چیست؟

27. آیا از برخورد خادمان مکان های زیارتی رضایت دارید؟

28. هنگام وداع با حرم چه احساسی دارید؟

29. هنگام دور بودن از اماکن زیارتی، چه احساسی نسبت به آن مکان ها دارید؟

30. هنگام دوری از مکان های زیارتی ارتباط خودتان را با امام چگونه حفظ می کنید؟

31. یک جمله درباره زیارت بگویید.

4. فلسفه پاداش های بسیار برای برخی زیارت ها چیست؟ (برای مثال زیارت امام حسین هر قدمش، معادل یک حج و عمره مقبول است)

5. آیا مرگ اهل بیت (ع) با مرگ بقیه مردم یکسان است و پس از مرگ هیچ ارتباطی با این عالم ندارند؟

6. چه ارتباطی بین زیارت مرقد ائمه اطهار (ع) و امام زادگان و ذکر خدا هست؟

7. منشأ زیارت و ارتباط آن با دعا و نیایش چیست؟

8. اهمیت و آثار سازنده زیارت چیست؟

9. چه راهکارهایی برای کسب معرفت در زیارت وجود دارد؟

10. زیارت مأثور و غیرمأثور چیست و چه تفاوتی با هم دارد؟

11. زیارتی که از نزدیک و با حضور در محضر امام انجام می شود، چه برتری ها و ویژگی هایی دارد؟

12. تأثیرگذاری آداب زیارت در آمادگی های قلبی چگونه است؟

13. آیا با زیارت می توان افسردگی ها و ناراحتی های روحی را برطرف کرد؟

14. کدام زائر بیشتر مشمول توجه امام و زیارت شونده است؟

15. آداب و شرایط عمومی زیارت چیست؟

16. آیا در دیگر ادیان و مذاهب نیز به زیارت توجه شده است؟

17. علّت تأکید بیشتر و آثار ویژه در زیارت امام حسین (ع) و اما م رضا (ع) چیست؟

18. رابطه زیارت و سلامت روانی انسان چیست؟

ص: 85

19. چه رابطه ای میان زیارت و شفاعت وجود دارد و آیا همه زائران مشمول شفاعت می شوند؟

20. آیا می توان زیارت را میان نوعی قدردانی از زحمات ائمه معصومین(ع)دانست؟

21. چرا زیارت باید با رعایت آداب انجام شود؟

22. مراتب زیارت چیست؟

23. برای اینکه در زیارت حضور قلب داشته باشیم، چه باید بکنیم؟

24. جایگاه زیارت در منابع حدیثی و تاریخی شیعه و سنّی چگونه است؟

25. زیارت از دیدگاه عالمان اهل سنّت چگونه است؟

26. آثار تربیتی زیارت چیست؟

27. آثار اجتماعی زیارت چیست؟

28. آثار فردی زیارت چیست؟

29. چه آسیب هایی نقش و تأثیرگذاری زیارت را تهدید می کند؟

30. چه راهکارهایی برای رفع آسیب ها وجود دارد؟

31. مهم ترین شبهه هایی که فرقه وهابیت درباره زیارت مطرح می کنند، کدام است؟

32. منشأ این شبهه ها چیست؟

ص: 86

12.حسینی خلخالی، محمد باقر (فخر الواعظین)، جنات ثمانیه، قم، دلیل ما، چاپ اول، 1381.

13.حسینی، سید محمد، زیارت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1364.

14.خلیلی، مهدی، روان شناسی زیارت، تهران، 1384.

15.رفیعی، علی، بر ستیغ نور، قم، کتاب خانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1373.

16.سمهودی، علی بن احمد، وفاء الوفاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ چهارم، 1404 ه_ .ق.

17.شافعی، شیخ عبدالله، الاتحاف بحب الاشراف، قم، منشورات الرضی، چاپ دوم، 1363 ه_ .ق.

18.صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول، 1378.

19.صدوق، ابی جعفر محمد بن محمد، عیون اخبار الرضا(ع)، ترجمه: محمدتقی اصفهانی، تهران، علمیه اسلامیه، بی تا.

20.____________، مصادقه الاخوه، ترجمه: سید علی خراباتی، کاظمین، مکتبه امام صاحب الزمان، بی تا.

21._____________، من لا یحضره الفقیه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1410 ه_ .ق.

22.صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، 1404 ه_ .ق.

23.طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه: محمد باقرموسوی همدانی، قم، انتشارات اسلامی(جامعه مدرسین).

24.طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، 1412 ه_ .ق.

25.طوسی، ابی جعفر محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1365.

26.طیب، مهدی، ره توشه دیدار در آداب و اسرار زیارت، تهران، سقیفه، چاپ اول، 1381.

ص: 88

27.طهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم.

28.عاملی، شیخ حسن بن حر، وسائل الشیعه، مجموعه 30 جلدی، قم، آل البیت، 1409 ه_ .ق.

29.عسقلانی، ابی حجر، الاصابه فی تمییز الصحابه، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1415 ه_ .ق.

30.فیومی، محمد بن علی، مصباح المنیر، قم، دارالهجره، چاپ اول، 1405ه_ .ق.

31.قاضی عسکر، سید علی، آداب سفر حج، تهران، نشر مشعر، چاپ اول، 1382.

32.قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، قم، اسوه، چاپ دوم، 1416 ه_ .ق.

33._____________، مفاتیح الجنان، قم، شرکت تعاونی ناشران قم.

34.قنبری، حیدر، زیارت عاشورا و تربت سید الشهدا، قم، شمیم کوثر، چاپ اول، 1385.

35.کاشف الغطاء، شیخ جعفر، کشف الغطاء، اصفهان، مهدوی، بی تا.

36.کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

37.کمونه حسینی، سیدعبدالرزاق، آرامگاه های خاندان پاک پیامبر(ص) و بزرگان صحابه و تابعین، مشهد، بنیاد پژوهش های آستان قدس، چاپ اول، 1371.

38.لطفی، مهدی، جرعه نوش غدیر، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی انصاری، چاپ دوم، 1379.

39.____________، علامه امینی، جرعه نوش غدیر، قم، مؤسسه فرهنگی انتشارات (انصاری)، چاپ دوم، 1379.

40.مؤسسه الامام الهادی، موسوعه زیارات المعصومین، قم، اعتماد، چاپ اول، 1425 ه_ .ق.

41.مؤسسه تحقیقاتی اهل بیت، فریادگر توحید، قم، انصاری، چاپ دوم، 1378.

42.مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404 ه_..ق.

43.محدثی، جواد، زیارت، تهران، مرکز پژوهش های الغدیر، چاپ اول، 1376.

44.___________، زیارت، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، 1371.

ص: 89

45.محمد بن مکی، (شهید اول)، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم، انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1417 ه_ .ق.

46.محمدی ری شهری، محمد، کیمیای محبت، قم، دارالحدیث، چاپ اول، 1378.

47.______________، میزان الحکمه، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، چاپ چهارم، 1383.

48.مدرسی، سید محمد تقی، تفسیر هدایت، ترجمه: احمد آرام، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1377.

49.معروف الحسینی، هاشم، زندگی دوازده امام، تهران، امیر کبیر، چاپ دوم، 1373.

50.معصومی، سید مسعود، احکام روابط زن و مرد، قم، بوستان کتاب، چاپ بیست و چهارم، 1380.

51.مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و دوم، 1380.

52.نجفی خمینی، محمد جواد، تفسیر آسان، تهران، اسلامیه، 1398ه_ .ق.

53.نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، بی تا.

54.نوری، میرزا حسین، لؤلؤ و مرجان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ اول، 1379.

55.______________، مستدرک الوسائل، مجموعه 18 جلدی، قم، آل البیت، 1418 ه_ .ق.

56.نیشابوری، عبدالحسین، ادب زیارت و معرفت زائر، قم، دلیل ما، چاپ اول، 1380.